Sanat Dersi

Bitkilerin tohumlarından, saplarından, yapraklarından veya meyvelerinden elde edilen lifleridir.

Dünyada bulunan bitkisel liflerin sayısı 2000'in üzerindedir. Ancak bu çok çeşitli bitkisel liflerin pek çoğunun ekonomik önemi olmasa da, yöresel gereksinimleri karşılamak için hala kullanılmaktadır.

Bitkisel lifler, bulundukları bitki organlarına göre; 1. Tohum Lifleri (pamuk - asclepias), 2. Sak Lifleri (Keten - kenevir - jüt), 3 . Yaprak Lifleri (sisal - abaca), 4. Meyve Lifler (Hindistan Cevizi lifi, Lif Kabağı) olarak sınıflandırılabilir.

1. Tohum Lifler

Pamuk: Günümüzde pamuk liflerinden; iplik, dokuma, triko sanayinde, yatak, yorgan, yastık gibi ev eşyalarının dolgu materyali, döşemecilikte kıtık olarak, yapay ipek, dumansız barut, vernik, cila, yapay deri, selüloz sanayinde yararlanılmaktadır. Tohumlarından; bitkisel yağ üretiminde, sabun, yağlı boya yapımında, muşamba, plak, kağıt hamuru, küspesinden hayvan yemi, gübre olarak yararlanılmaktadır.

Pamuk ülkemizde başta Çukurova olmak üzere Akdeniz, Ege bölgesinde yoğun olarak yetiştirilmektedir. Elle veya makine ile hasat edilen pamukların lifi tohumlarına yapışıktır. Çırçırlama adı verilen işlemle lifler temizlenerek kullanılır hale getirilmektedir.

Ülkemiz ekonomisinde pamuk önemli yer tutmaktadır. İplik, dokuma, hazır giyimde de kullanılan pamuk yurt dışına da ihraç edilmektedir.

Pamuğun doğal rengi tam beyaz olmadığından, ağartılarak (kireç kaymağı, javel suyu ile) kullanılır hale getirilmektedir. İyi boya tuttuğu, desen basılabilir özelliği, nem tutabilme yeteneğinin yüksekliği, yıkama, kaynatmadan zarar görmemesi nedeniyle tekstil alanında tercih edilmektedir. İç giyim için ideal olan bu dokuma, dekoratif, ve estetik dış giyimlik kumaşlar, yatak yorgan örtüleri, çarşaf, masa örtüleri, havlu üretiminde kullanılmaktadır.

2. Sak Lifleri:

Bast lifleri olarak ta isimlendirilen sak lifleri (çift çenekliler) bazı bitkilerine saklarından, bitki olgunlaşınca bitkinin kabuk, odunsu kısımlarından ayrılarak elde edilmektedir. Bu grupta bulunan lifler, keten, kenevir, jüt, rami'dir.

Keten:

Tek yıllık otsu bir bitki olan keten yağ, lif keteni olarak iki çeşittir. Bitkide yapraklar gövdeye yapışıktır. Toprağa en yakın kısmı ile gövdenin üst kısmında dallanmanın başladığı nokta arasında kalan kısma "teknik Sap Uzunluğu" denilmektedir. Elle veya makine ile hasat edilen bitkinin ileri olgunluk dönemlerinde lif kalitesi düşmekte, yağ üretimi yükselmektedir. Hasat edilen keten bitkisi demetler halinde kurutulmaktadır. Kurutulan bitkiden lifler, mekaniksel, havuzlama (havuzlama sırasında söz konusu bakteriler pektini parçalamakta, lif kümelerinin bitki sapının odun kısmından kolayca ayrılmasını sağlamaktadır.) yöntemleri ile ayrılmaktadır. Keten lifleri sak lifleri arasında en dirençli liflerdir.

Doğal keten liflerinin rengi sarımtırak gri veya esmerdir. Ağartılan keten lifleri oldukça beyaz, yumuşaktır. Isıyı kısmen iletmekte, pamuğa göre daha az hava tutmaktadır, bu nedenle vücudu sıcak tutma yetenekleri düşüktür. Boyanması pamukla benzeşmektedir, ancak bu işlemin çabuk, dikkatli yapılması gerekmektedir. Keten boyacılığında daha çok kükürtlü boyalar kullanılmaktadır. Keten lifleri kalitesine göre kaba yada ince dokumaların yapımında kullanılmaktadır. Yatak örtüsü, masa örtüsü, iç, dış giysi, dekoratif örtüler, çadır bezi, sırt çantası, ekmek torbası, yelken bezi gibi ürünler yapılmaktadır. Teknik zorluklar nedeniyle çözgü ipliği pamuk atkı ipliği keten olarak da dokunabilmektedir.

Kenevir:

Keten, pamuk gibi endüstri bitkisidir. Kenevirin temel ürünü liftir, ancak elde edilmesi çok zahmetli olduğundan dünyada kenevir üretimi azalmıştır.

Kenevir tarımı ülkemizde çeşitli bölgelerde yapılmaktadır. Yetiştirilme amaçlarına göre (lifi, tohumu, hem lifi hem tohumu için )farklılık göstermektedir.

Kenevir tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövdesinde belirli aralıklarla boğumlar bulunmaktadır. Bu boğum aralarındaki mesafenin fazlalığı lif verimini artırmaktadır. Kenevir de elle veya makine ile hasat edilmektedir. Kurutulmak üzere tarlalara serilmekte, kuruduktan sonra küçük demetler haline getirilerek deste yapılamaktadır. Desteler kuruyunca büyük demetler halinde tarlada dikili bırakılmaktadır. Kuruyan demetler havuzlama yöntemiyle lifin saktan ayrılması sağlanmaktadır.

Diğer sak liflerinde olduğu gibi kenevir liflerinin elastikiyeti, esnekliği azdır. Kimyasal yapı bakımından ketene benzemektedir. Liften; yelken bezi, çadır bezi, halılarda çözgü ipi, dikiş ipliği, bağlama ipleri, yangın musluğu hortumu gibi ürünlerin yapımında kullanılmaktadır.

3. Yaprak Lifleri

Yaprak lifleri bazı monokotiledon bitkilerin yapraklarından elde edilmektedir. Bir çoklarında yaprağın dış kısmında yüzeyin hemen altında yoğunlaşarak toplanmış şekildedir. Lif kökleri yaprak dokusu içerisinde yapıştırıcı, mumlu maddeler ile birleştirilmişlerdir. Bu birleştirmeden dolayı demetler halinde bulunan liflerin yaprak içerisindeki asıl görevleri yaprağı dirençli kılmak, yaprağa sertlik kazandırmaktadır.

Yaprak lifleri sert tutumlu, kaba liflerdir. Bu nedenle bu liflerin eğilip bükülmeleri oldukça zordur. Ticarette, endüstride en fazla önem taşıyan yaprak lifleri Irıdales takımına ait olan bitkilerden (Agav Lifleri, Manila Kendiri, meyle lifleri) elde edilmektedir. Ülkemizde mısır kapçığından dokumalar yapılamaktadır.

Hasır Dokuma:

Günümüzde sazdan, mısır (Karadeniz bölgesinde) kapçığından hasır dokuma yapılmaktadır. Yere kurulan dikdörtgen şeklindeki tezgaha sazlardan veya mısır kapçıklarından hazırlanan çözgüler arasından yine aynı malzemeyle hazırlanan atkıların bir alt bir üst geçirilmesiyle dokunmaktadır. Eskiden daha çok yer yaygısı, duvar örtüsü, namazlık olarak kullanılan bu ürün günümüzde daha çok meyve kurutmak üzere sergi veya dekoratif malzeme olarak değerlendirilmelidir.

Sepet Örücülüğü:

Sepet, sazdan, kaytan, ince ağaç dalları vb. veya plastik, metal gibi maddelerden yapılan değişik nesneleri koymaya, taşımaya yarayan saplı veya kuplu kaptır.

Sepetçilikte daha çok söğüt, kestane, fındık, saman sapı, böğürtlen, rafya, kamış vb. hammaddelerden kaba veya ince sepetçilik işleri görülmektedir.

Anadolu'nun bir çok yöresinde; Konya, Kastamonu, Kocaeli, Trabzon, Rize, Edirne, Kırklareli vb. bölgesel ağaçlardan, bitkilerden yararlanılarak sürdürülmektedir. Islatılan malzeme sepet boyuna göre artı şeklinde yerleştirmekte, enine aynı malzeme bir alt bir üst geçirilerek örülmektedir.

Günümüzde kullanılacağı yere göre çeşitli boyda, biçimde, meyve sepetleri, çay, fındık, kuru erzak, taze ürün taşımak için sepetler yapılmaktadır.

Tahıl Sapları : Günümüzde Saz kullanılarak çanta, hasır, plaj yaygısı, vb. yapılarak turistik eşya olarak satışa sunulmaktadır.

Nazarlık : Nazardan korunmak için kullanılan nazarlık, Anadolu'da en yaygın olan koruma yöntemidir. Nazarlıklar, nazarı uzaklaştırıcı etkisi olan çeşitli nesnelerdir.
Halk inancına göre nazarlık, üzerinde taşıyan kimseye büyüye, hastalıklara, diğer kötülüklere karşı korumaktadır.

Yapım malzemeleri; üzerlik otu, çörek otu, karanfil, çitlenbik, kuşburnu, arpa, sarımsak, mazı, iğde çiçeği, Fadime Ana Eli otu gibi bitkiler; koç boynuzu, kaplumbağa kabuğu, yılan kemiği, deniz kabukları gibi malzemelerdir. Bunların dışında mavi boncuk, göztaşı, mercan, akik, ayna, şap gibi malzemelerde kullanılmaktadır.

Yakaya, omuza, boyna asılarak kullanıldığı gibi, beşik, ev, dükkan gibi yaşanan yerlere takıldığı gibi hayvanlarda da görülmektedir. Günlük kullanımlarda duvar süsleri, sineklik, eşya, muska üzerindeki bezemelerde de yer almaktadır.